يكي از نام هاي خداوند متعال «محيط» است كه در هشت آيه، اين اسم مبارك در قرآن ذكر شده است. مرحوم شيخ صدوق (ره) در بيان اين اسم مي فرمايد: «محيط بالأشياء» يعني عالم به همه ي أشياء و كسي كه تمامِ چيزي را فرا بگيرد و علمش به اشياء به نهايت رسيده باشد. احاطه در اصلِ (لغت) در جايي به كار مي رود كه يك جسم بزرگ تمام يك جسم كوچك را از جوانبش بپوشاند (و مورد احاطه قرار دهد)، همانطور كه يك خانه بر محتوياتش احاطه دارد و به خاطر همين است كه در عربي به ديوار «حائط» مي گويند. (1)
احاطه ي خداوند متعال از حيث علم است نه اينكه مثل يك جسم بخواهد تنها فوق و اطراف چيز ديگري قرار بگيرد. هر جا باشيم باز خداوند متعال، بر ما احاطه ي علميِ خود را دارد. در آيه كريمه فرمودند:
«وَ اللَّهُ مِنْ وَرائِهِمْ مُحيطٌ». (2)
و خداوند از هر سو بر آنها احاطه دارد».
تعبيري كه رسول خدا (صلي الله عليه و آله) در خطبه بيان فرموده اند، برگرفته از قرآن كريم است، آنجا كه فرمود:
«اللَّهُ الَّذي خَلَقَ سَبْعَ سَماواتٍ وَ مِنَ الْأَرْضِ مِثْلَهُنَّ يَتَنَزَّلُ الْأَمْرُ بَيْنَهُنَّ لِتَعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ عَلى كُلِّ شَيْءٍ قَديرٌ وَ أَنَّ اللَّهَ قَدْ أَحاطَ بِكُلِّ شَيْءٍ عِلْماً» (3)
خداوند كسي است كه هفت آسمان را آفريد و از زمين نيز همانند آن را، فرمان او در ميان آنها پيوسته نازل ميشود، تا بدانيد كه خداوند بر هر چيز توانا است و علم او به همه چيز احاطه دارد.
اما اين كه رسول خدا (صلي الله عليه و آله) فرمودند: «در جايگاه خويش مي باشد»، بدين معنا نيست كه خداوند براي اينگونه احاطه بر اشياء، نياز به مكان داشته باشد و جابجا شود، بلكه او در تمام عالم حضور دارد و نيازي به انتقال از جايي به جايي ديگر ندارد. به عبارت ديگر احاطه ي علمي خداوند به اشياء احاطه ي علم حضوري است نه حصولي، زيرا علم حصولي و اكتسابي محتاج به تحصيل و كسب است، اما علم حضوري خداوند عين ذات اوست و طبق تعريف علماي منطق:
«هو حضور المدرك لدي المدرك»
علم حضوري، حضور معلوم است نزد عالم. (4)
مرحوم علامه مجلسي (ره) در رساله اعتقادات خود چنين بيان مي كنند:«... انه ليس بجسم و لا جسماني، [و لا زماني] و لا مكاني...» خداوند جسم (يعني چيزي كه داراي طول وعرض وعمق باشد) و جسماني (يعني محتاج به جسم) نيست و زماني و مكاني نمي باشد (يعني محتاج به زمان و مكان نيست بلكه خالق زمان و مكان و جسم و جسماني است).
از حضرت رضا عليه السلام روايت شده است كه فرمودند:
«لَا تَصْحَبُهُ الْأَوْقَاتُ وَ لَا تَضَمَّنُهُ الْأَمَاكِنُ ... سَبَقَ الْأَوْقَاتَ كَوْنُهُ وَ الْعَدَمَ وُجُودُهُ وَ الِابْتِدَاءَ أَزَلُهُ؛
زمان ها با خداوند مصاحبت و همراهي ندارند و مكان ها او را در بر نمي گيرند ... و وجود او بر زمان ها و بر نيستي سبقت گرفته (پيش از آن كه زمان به تبع خلقت پديد آيد، او بوده، و چون خداوند زماني نيست هيچ گاه نيستي نداشته است.) و ازليت او بر ابتدا و آغاز او پيشي جسته است. (چون زماني نيست و ازلي است، ابتدايي نداشته است). » (5)
پيامبر صلي الله عليه و آله در قسمت ديگري از خطابه ي غدير در بيان احاطه خداوند بر اشياء عالم چنين مي فرمايند:
«لَهُ الْإِحاطَهُ بِكُلِّ شَىْءٍ، والغَلَبَهُ على كُلِّ شَىءٍ و القُوَّهُ فى كُلِّ شَئٍ و القُدْرَهُ عَلى كُلِّ شَئٍ».
او راست احاطه بر هر چيزي و غلبه بر همه چيز و قوت در هر چيزي و قدرت بر هر چيزي.
و چه نيكو امير المومنين (عليه السلام) نيز در يكي از خطبه هاي خود شبيه همين جملات را از كلام رسول خدا (صلي الله عليه و اله) اقتباس مي كنند:
« لَهُ الْإِحَاطَهُ بِكُلِّ شَيْءٍ وَ الْغَلَبَهُ لِكُلِّ شَيْءٍ وَ الْقُوَّهُ عَلَى كُلِّ شَيْء.»
« به همه چيز احاطه دارد، و بر همه چيز پيروز است، و بر همه اشياء غالب و قادر است. » (6)
منابع:
1. التوحيد (للصدوق)، ص: 212
2. البروج:20
3. الطلاق:12
4. منطق مظفر، ج 1، ص 12
5. التوحيد، ص 37؛ بحارالانوار، ج4، ص 229
6. خطبه نهج البلاغه 86